ژن درمانی تالاسمی آلفا و بتا
تالاسمی از جمله بیماریهای ژنتیکی است که در کشورهای خاورمیانه به ویژه در ایران شیوع بالایی دارد و محققان در پی آنند که با استفاده از متدهای جدید تا حد امکان با آن به مقابله بپردازند. در طول رشد جنین، بدن هموگلوبین جنینی را تا حدود شش ماه پس از تولد میسازد و تولید این نوع هموگلوبین ادامه دارد تا زمانی که ژنی به نام BCL11A تولید آن را متوقف میکند. معمولاً گلبولهای قرمز خون هموگلوبین بالغ را برای حمل اکسیژن تولید میکنند با این حال زمانی که فرد مبتلا به تالاسمی ماژور (نوع شدید تالاسمی) باشد، جهش یا از دست دادن ژن رمزکننده بتا و یا آلفا گلوبین، تولید هموگلوبین را مختل میکند و منجر به کم خونی شدید و نیاز به تزریق خون میشود. یکی از متدهای درمانی نوین برای مقابله با این بیماری ژن درمانی تالاسمی بتا و آلفا میباشد که آزمایشگاه فوق تخصصی ژنتیک سیتوژنوم در این مقاله به بررسی چگونگی و جزئیات آن میپردازد.
تالاسمی چیست و چگونه به وجود میآید؟
تالاسمی یک اختلال ژنتیکی خون است که باعث کاهش تولید هموگلوبین میشود. هموگلوبین یک پروتئین حاوی آهن است که در گلبولهای قرمز خون یافت میشود و اکسیژن را به سلولهای سراسر بدن میرساند. این بیماری در کشورمان ایران به خصوص در شهرهای نواحی جنوبی و استان فارس بسیار شایعتر است. تالاسمی 2 نوع اصلی دارد که به آنها “بتا” و “آلفا” میگویند. در افراد عادی و سالم، بین سنتز زنجیره آلفا و بتا گلوبین تعادل وجود دارد اما در افراد مبتلا به بتا تالاسمی، جهش (موتاسیون یا تغییر) منجر به نامتعادل شدن سنتز زنجیره گلوبین و تولید بیش از حد زنجیره α میشود. اگر فردی جهش مورد نظر را فقط در 1 ژن خود داشته باشد، ناقل تالاسمی به حساب میآید و اصطلاحاً “تالاسمی مینور” خوانده میشود (این افراد زندگی کاملاً سالمی خواهند داشت). با این حال اگر هر دو ژن دچار جهش ژنتیکی شده باشند، فرد مبتلا به تالاسمی ماژور خواهد بود.
برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد بیماری تالاسمی روی لینک زیر کلیک کنید:
روشهای درمانی قدیمی و جدید برای تالاسمی بتا و آلفا
به طور کلی رویکردهای درمانی برای نوع آلفا و بتا تالاسمی شامل موارد زیر است:
- تصحیح و جبران کم خونی
- سرکوب اریتروپوئزیس (روند ساخت گلبولهای قرمز) ناکارآمد
- مدیریت میزان آهن خون
تالاسمی نوع بتا شایعتر از نوع آلفا است و تحقیقات بیشتری روی درمان آن انجام گرفته است. درمانهای موجود برای بتا تالاسمی شامل چندین روش درمانی مانند موارد زیر میباشد:
- انتقال خون همراه با درمان کیلاسیون آهن
- اسپلنکتومی
- پیوند سلولهای بنیادی خونساز (HSC)
- درمانهای جدید تأیید شده مانند لوسپاترسپت (پروتئین فیوژن گیرنده اکتیوین که باعث بهبود اریتروپوئز و سلول درمانی و ژن درمانی در بیماران بتا تالاسمی میشود)
نحوه عملکرد ژن درمانی تالاسمی
برای انجام ژن درمانی تالاسمی آلفا و بتا، ابتدا سلولهای بنیادی خون از یک بیمار جمع آوری میشوند و به صورت ژنتیکی و با استفاده از تکنیکهای آزمایشگاهی در خارج از بدن او ویرایش میشوند تا از بیان ژن BCL11A جلوگیری کنند. همان طور که پیشتر ذکر شد، ژن BCL11A معمولاً تولید هموگلوبین جنینی را در مدت کوتاهی پس از تولد متوقف میکند. طی ویرایش کد ژنتیکی سلولهای بنیادی خون تغییر میکند تا تولید هموگلوبین جنینی را مجددا از سر بگیرد. سپس داروهای شیمی درمانی به بدن فرد بیمار تزریق میشود تا زمینهای برای سلولهای جدید در مغز استخوان ایجاد گردد و در مرحله آخر سلولهای بنیادی خون که توسط تکنیکهای خاص اصلاح ژنتیکی شدهاند به بیمار تزریق میشود. هدف از ژن درمانی برای تالاسمی بتا و آلفا افزایش تولید گلبولهای قرمز جدید و سالم به منظور افزایش دائمی تولید هموگلوبین جنینی است. این نوع درمان به عنوان ویرایش ژن نیز شناخته میشود.
نگاهی به آینده ژن درمانی تالاسمی آلفا و بتا
اگرچه استفاده از ناقلهای لنتی ویروسی حامل ژن گلوبین با موفقیت برای درمان “بتا تالاسمی” تایید شده است اما این نوع درمان با چالشهایی از جمله اثربخشی نتیجه، پایداری و مقدار هزینه مواجه است. از آنجایی که پیامدهای بلندمدت مکانیسمهای ویرایش ژنوم HSC به طور کامل شناخته نشده است، استراتژی ویرایش ژن ممکن است ایمنتر از انتقال ژن با واسطه لنتی ویروس در نظر گرفته نشود. روش معمولی (یعنی افزودن ژن سالم) موثرترین روش درمانی برای تالاسمیها تا به امروز است. اما خب تحقیقات جدید نشان میدهند تزریق HSCهای اتولوگ اصلاح شده با یک ناقل لنتی ویروسی که ژن β-گلوبین را بیان میکند به بیمار، یک رویکرد امیدوار کننده برای درمان کامل بتا تالاسمی است.
مشاوره برای تالاسمی
شما عزیزان در صورتی که نیاز به اطلاعات بیشتر در مورد نحوه وراثت تالاسمیها و جلوگیری از انتقال آن دارید میتوانید جهت دریافت مشاوره ژنتیک با شماره 09900100741 تماس بگیرید. لازم به ذکر است که درحال حاضر ژن درمانی در ارتباط با این بیماری در هیچ مرکزی در ایران انجام نمیشود.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک