آنیوپلوئیدی (Aneuploidy) به معنای وجود تعداد غیر طبیعی کروموزوم در یک سلول است. یک سلول سالم و طبیعی انسانی دارای 46 کروموزوم و اگر این تعداد به 45 یا 47 عدد یا هر تعداد دیگری تغییر کند، می گوییم این سلول آنیوپلوئید است. آزمایشگاه فوق تخصصی سیتوژنوم در این مقاله در مورد جزئیات کامل این اختلال توضیح خواهد داد.
آنیوپلوییدی به چه معناست؟
طبق تعریف، سلول‌های آنیوپلوئید، سلول‌هایی هستند که تعداد غیر طبیعی کروموزوم دارند (هر تعدادی به جز 23 جفت یا همان 46 عدد، غیر طبیعی به حساب می‌آید). از آنجایی که هر کروموزوم انسان حاوی صدها ژن است، افزودن یا از دست دادن حتی یک کروموزوم، تعادل موجود در سلولها را مختل می‌کند و در بیشتر موارد با داشتن یک زندگی سالم و طبیعی سازگار نیست. به طور کلی آنیوپلوئیدی‌ها تعادل ظریف محصولات ژنی را در سلولها بر هم می‌زنند.
آنیوپلوئیدی چگونه به وجود می‌آید؟
با استفاده از ابزارهای سیتوژنتیک مدرن، دانشمندان اخیراً بینش جدیدی در مورد منشاء آنیوپلوئیدی ارائه کرده‌اند. اکنون محققان دریافته‌اند که گامت‌های* آنیوپلوئید با تعداد بالا در میوزهای* انسانی تولید می‌شوند و تعداد بسیار کمی از جنین های آنیوپلوئید قادر به زنده ماندن هستند. در حال حاضر توجه زیادی بر روی تعیین اینکه چگونه عدم تعادل در بیان ژن منجر به فنوتیپ های شدید مرتبط با آنیوپلویید مانند سندرم داون می شود، متمرکز شده است.
- گامت:سلول جنسی
- میوز: تقسیم هسته سلولها که در نهایت موجب تشکیل سلول‌های تخصصی مانند سلول جنسی (اسپرم و تخمک) میشود.
اکثر آنیوپلوئیدی ها کشنده هستند
در انسان، شایع‌ترین آنیوپلوئیدی تریزومی (سه تایی شدن) است که حدود 0.3 درصد از کل تولدهای زنده را تشکیل می‌دهد. تریزومی‌ها در اثر اضافه شدن یک کروموزوم به تعداد اصلی و طبیعی مجموعه کروموزومی ایجاد میشود! بنابراین تعداد کل کروموزومها را از 46 به 47 می‌رساند. به جز چند استثنا، به نظر نمی‌رسد که تریزومی‌ها با زندگی سالم و کامل سازگار باشند؛ در واقع تریزومی‌ها حدود 35 درصد از سقط‌های خودبخودی را باعث می‌شوند. تریزومی‌هایی که موجب مرگ افراد نمی‌شوند فقط به تعداد کمی از کروموزوم‌های انسانی محدود اند (که شامل کروموزوم‌های 22، 21، 18 و 13 است). شایع‌ترین تریزومی انسانی، سه تایی شدن کروموزوم 21 است که با نام سندرم داون (DS) شناخته میشود (که به خاطر جان لنگدون داون، پزشکی که برای اولین بار این بیماری را در سال 1866 توصیف کرد نامگذاری شده است). ناهنجاری‌های کروموزومی از هر 160 تولد انسان زنده، 1 عدد را شامل میشود. توجه به این نکته مهم است که آنیوپلویید شدن کروموزوم‌های اتوزومال (پیکری) خطرناک‌تر از آنوپلوئید شدن کروموزوم‌های جنسی است.
چگونه می‌توان آنیوپلوئیدی را تشخیص داد؟
آنیوپلوئیدی ژرم لاین معمولاً از طریق انجام آزمایش کاریوتایپ (karyotyping) که یک تست ژنتیکی است تشخیص داده می شود. کاریوتایپ فرآیندی است که طی آن نمونه‌ای از سلولها ثابت و رنگ آمیزی می شوند تا الگوی نواری کروموزومی روشن و تیره ایجاد شود و تصویری از کروموزومها برای آنالیز به دست بیاید. سایر تکنیک‌های تشخیصی عبارت هستند از: هیبریداسیون فلورسانس درجا (FISH)، PCR، PCR (QF-PCR)، تجزیه و تحلیل کوانتیتیو PCR، طیف سنجی جرمی کمی پلی مورفیسم‌های تک نوکلئوتیدی، و هیبریداسیون ژنتیکی CGH. همچنین می توان قبل از تولد برای تشخیص آنوپلوئیدی در بارداری، از طریق آمنیوسنتز یا نمونه برداری از پرزهای کوریونی استفاده نمود.
چه کودکانی در معرض خطر ابتلا به آنیوپلوئیدی هستند؟
در وهله اول به خانم‌های باردار 35 سال یا بالاتر، انجام آزمایش‌های قبل از تولد پیشنهاد میشود زیرا با افزایش سن مادر احتمال آنوپلوئیدی کروموزومی افزایش می‌یابد. علاوه بر آن، مصرف الکل توسط والدین و مصرف مواد مخدر می‌تواند موجب افزایش احتمال بروز آنیوپلوئیدی گردد. به هر حال پیشرفت‌های اخیر امکان انجام روش‌های کمتر تهاجمی را بر اساس وجود مواد ژنتیکی جنین در خون مادر فراهم کرده است که شامل انجام تست سه گانه (غربالگری بارداری) و سلفری یا همان NIPT می‌باشد و با دقت خوبی می‌تواند وجود انیوپلوئیدی را *حدس* بزند (این تست‌ها تشخیصی نیستند.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک
