بیماری تی ساکس یک اختلال ژنتیکی نادر است که از والدین به فرزندان منتقل می شود و علائمش با مشکلات عصبی ناشی از مرگ سلول های عصبی (نورون ها) در مغز و نخاع (سیستم عصبی مرکزی) مشخص می شود. این بیماری در اثر عدم وجود آنزیمی ایجاد می شود که به تجزیه مواد چرب کمک می کند. این مواد چرب که گانگلیوزید نامیده می شوند، در مغز و نخاع تا سطوح سمی تجمع می یابند و بر عملکرد سلول های عصبی تأثیر می گذارند. تا انتها با این مقاله از آزمایشگاه ژنتیک پزشکی سیتوژنوم همراه باشید تا اطلاعات بیشتری را در مورد تای ساکس یا تی ساکس کسب نمایید.
بیماری تی ساکس چیست؟
بیماری تی ساکس (Tay-Sachs disease) یک اختلال نادر و تخریب کننده عصبی است که در آن کمبود آنزیم (هگزوزامینیداز A) منجر به تجمع بیش از حد برخی چربی ها (لیپیدها) معروف به گانگلیوزیدها (Gangliosides) در مغز و سلول های عصبی می شود. این تجمع غیرطبیعی گانگلیوزیدها منجر به اختلال پیشرونده سیستم عصبی مرکزی می شود. بیماری تای ساکس به عنوان یک بیماری ذخیره لیزوزومی طبقه بندی می شود؛ لیزوزوم ها واحدهای گوارشی اصلی در سلول ها هستند. آنزیم های درون لیزوزوم ها، مواد مغذی از جمله کربوهیدرات ها و چربی های پیچیده خاص (مانند گلیکو اسفنگو لیپیدها) را تجزیه یا «هضم» می کنند. هنگامی که یکی از این آنزیم های لیزوزومی (مانند هگزوزامینیداز A) از بین رفته یا بی اثر شوند، گلیکو اسفنگو لیپیدها در لیزوزوم شروع به تجمع می کنند. اگر تجمع بیش از حد این مواد در لیزوزوم اتفاق بیافتد، سلول های سیستم عصبی تحلیل می روند و می میرند و یک پاسخ التهابی ایجاد می کنند که آسیب به بافت اطراف را تشدید می نماید.
علائم بیماری تی ساکس چیست؟
سه شکل مختلف از بیماری تی ساکس وجود دارد که عبارت هستند از: فرم نوزادی، فرم نوجوانی و فرم دیر شروع یا همان بزرگسالی؛ شایع ترین شکل بیماری در اوایل دوران نوزادی آشکار می شود. در ادامه بیشتر به تشریح انواع علائم در دوره های مختلف زندگی می پردازیم:
فرم نوزادی
در شایع ترین و شدیدترین فرم تای ساکس که نوع شیرخوارگی نامیده می شود، نوزاد معمولاً در حدود 3 تا 6 ماهگی علائم و نشانه های بیماری را از خود نشان می دهد و بقا و مدت عمر این نوزادان معمولا فقط چند سال است. علائم و نشانه های این فرم می تواند شامل موارد زیر باشد:
- هنگامی که نوزاد صداهای بلند را می شنود واکنش مبالغه آمیز مبهوت کننده از خود بروز می دهد
- مشاهده شدن لکه های “قرمز گیلاسی” در چشم
- از دست دادن مهارت های حرکتی از جمله چرخیدن، سینه خیز رفتن و نشستن
- ضعف عضلانی و پیشرفت آن به سمت فلج شدن
- مشکلات حرکتی
- تشنج
- از دست دادن بینایی (نابینایی)
- کم شنوایی و ناشنوایی
- مشکلات بلع (دیسفاژی)
- از دست دادن عملکردهای ذهنی و عدم پاسخگویی به محرک های محیطی
- رشد اندازه سر (ماکروسفالی پیشرونده)
- با پیشرفت بیماری، کودکان مبتلا به بیماری تای ساکس دچار انقباضات غیرارادی عضلانی (پرش های میوکلونیک) می شوند
فرم نوجوانان
شکل نوجوانی بیماری تای ساکس کمتر شایع است و علائم و نشانه های آن از نظر شدت متفاوت هستند و از دوران کودکی بین سنین 5 سالگی تا اواخر نوجوانی شروع می شود. طول عمر این دست از مبتلایان معمولاً تا همان سال های نوجوانی است. در حالت کلی علائم و نشانه های این نوع از بیماری می تواند شامل موارد زیر باشد:
- مشکلات رفتاری
- از دست دادن تدریجی مهارت ها و کنترل حرکت
- از دست دادن هماهنگی عضلات (آتاکسی)
- عفونت های تنفسی مکرر
- از دست دادن آهسته بینایی و قدرت گفتار
- کاهش عملکرد ذهنی و پاسخگویی به محیط
- تشنج
آخرین شکل شروع در بزرگسالان
این یک شکل نادر و خفیف تر با علائم و نشانه هایی است که از اواخر دوران کودکی شروع می شود و تا بزرگسالی ادامه می یابد. شدت علائم بسیار متفاوت است و این شکل همیشه بر امید به زندگی تأثیر نمی گذارد (یعنی افراد می توانند عمر طبیعی داشته باشند یا برعکس). علائم و نشانه ها به کندی پیشرفت می کنند و می توانند شامل موارد زیر باشند:
- ضعف عضلانی
- از دست دادن هماهنگی اعضای بدن
- لرزش و اسپاسم عضلانی
- از دست دادن توانایی راه رفتن
- مشکلات صحبت کردن و بلع
- اختلالات روانی
- گاهی اوقات از دست دادن عملکرد ذهنی
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر شما یا فرزندتان هر یک از علائم یا علائمی را دارید که ممکن است نشان دهنده بیماری تی ساکس باشد، یا اگر در مورد رشد فرزندتان نگرانی دارید، بهتر است هرچه سریع تر با متخصص اطفال کوچولوی دلبندتان دیدار نمایید.
آیا بیماری تی ساکس ارثی است؟
بله! هر سه شکل بیماری تی ساکس با الگوی ژنتیکی اتوزوم مغلوب به ارث می رسند و سن شروع آن تابعی از میزان و در صورت وجود، فعالیت باقیمانده آنزیم است. والدین یک فرد مبتلا به بیماری اتوزومال مغلوب، هر کدام یک نسخه از ژن تغییر یافته را حمل می کنند (ناقل اند)، اما علائم و نشانه های این بیماری را نشان نمی دهند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که احتمال بروز این بیماری در کودکان حاصل از ازدواج های فامیلی بیشتر است.
فراوانی تی ساکس چقدر است؟
فرکانس یا فراوانی بیماری تی ساکس در جمعیت عمومی بسیار نادر است. جهش های ژنتیکی (موتاسیون) که باعث این بیماری می شوند، بیشتر در افراد با نژاد یهودی اشکنازی (در اروپا شرقی و مرکزی) یافت می شود تا در افراد با پیشینه های دیگر. با این حال، افزایش آموزش و تلاش های آزمایش ژنتیکی در جوامع در معرض خطر، بروز این بیماری را در آن جمعیت ها کاهش داده است.
علل بیماری تی ساکس چیست؟
بیماری تی ساکس یک اختلال ژنتیکی است که از والدین به فرزندانشان منتقل می شود و زمانی اتفاق می افتد که کودک، نقص (جهش) در ژن HEXA را از هر دو والدین به ارث می برد. ژن HEXA دستورالعمل هایی را برای ساخت یک قسمت (زیر واحد آلفا) آنزیمی به نام بتا-هگزوزآمینیداز A ارائه می کند. در داخل لیزوزوم ها، بتا هگزوزامینیداز A به تجزیه یک ماده چرب به نام گانگلیوزید GM2 که در غشای سلولی یافت می شود، کمک می کند. حال تصور کنید که این ژن معیوب شود! به نظرتان چه اتفاقی می افتد؟ همانطور که قابل حدس است، جهش ژنتیکی که باعث بیماری می شود منجر به کمبود آنزیم بتا-هگزوزامینیداز A می شود (که برای تجزیه ماده چرب GM2 ganglioside لازم بود) و تجمع مواد چرب به سلول های عصبی مغز و نخاع آسیب می رساند. پس می توان گفت که کمبود این آنزیم باعث ظهور بیماری می شود. انواع ژن HEXA که عملکرد آنزیم بتا- هگزوز امینیداز A را حذف یا به شدت کاهش می دهد، احتمالاً منجر به بروز فرم نوزادی بیماری تای ساکس می شود و انواعی که اجازه فعالیت آنزیم باقیمانده را می دهند، معمولاً باعث ایجاد شکل جوانی یا دیررس این بیماری می گردند.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک
