تترازومی ها چه بیماری هایی هستند؟

درک ژنتیک انسانی در پیش بینی، تشخیص و درمان بیماری هایی که دارای زمینه و منشا ژنتیکی هستند اهمیت حیاتی دارد. انسان از بدو تشکیل (نطفه) تا پایان عمر ممکن است در معرض عوامل مخربی قرار بگیرد که می توانند ژنوم او را تغییر دهند که اصطلاحا به آن جهش زایی ژنتیکی می گوییم. یکی از جهش های تصادفی که در بدو لقاح و تقسیم های سلولی ممکن است رخ دهد، تترازومی ها و یا همان چهارتایی شدن بخشی از کروموزوم ها می باشد و ما قصد داریم در این مقاله مفصلا به بررسی مثال هایی از این ناهنجاری بپردازیم.

ژنتیک انسان

هر انسان سالم فارغ از جنسیت خود، دارای 46 کروموزوم می باشد که دو به دو شبیه به هم هستند (در واقع 23 جفت کروموزوم دارد) و این کروموزوم ها از شماره 1 تا 22 نامگذاری می شوند (کروموزوم های اتوزوم)؛ جفت کروموزوم باقیمانده را کروموزوم های جنسی می نامند. کروموزوم های جنسی موجب تعیین جنسیت (مونث یا مذکر) می شوند و در خانم ها 2 کروموزوم X و در آقایان یک X و یک Y وجود دارد. به همین ترتیب هر انسان سالم، دو عدد کروموزوم شماره 1، دو عدد کروموزوم شماره 2، …، دو عدد کروموزوم شماره 22 و دو عدد کروموزوم جنسی خواهد داشت که جمعا 46 عدد خواهد شد. حال اگر به هر دلیلی، هرکدام از این کروموزوم ها بیشتر یا کمتر شوند، عدد 46 را تغییر خواهند داد. در تترازومی ها عدد 46 به 48 تغییر می کند، یعنی یکی از کروموزوم ها یا بخشی از آن ها (چه اتوزوم و چه جنسی ها) به جای اینکه 2 عدد باشند، 4 تا می شوند.

تترازومی به چه معناست؟

تترازومی ها در لغت به معنای چهارتایی شدن هستند (تترا به معنای عدد 4 یونانی می باشد). در این شرایط ممکن است کل کروموزوم ها یا بخشی از آن ها در اثر جهش ژنتیکی (Mutations) دچار افزایش شوند و عدد کروموزومی طبیعی انسان را دچار تغییر کنند (48 تایی شدن کروموزومی).

علت تترازومی ها چیست؟

تترازومی ها مانند سایر اختلالات آنیوپلوئیدی (aneuploidy)، در اثر فرآیندی به نام عدم انفصال یا عدم جدایی یا اتصال (nondisjunction) ایجاد می شوند. عدم اتصال زمانی رخ می دهد که کروموزوم های همولوگ یا کروماتیدهای خواهری در طول تقسیم میوز ( یا meiosis فرآیندی است که طی آن گامت ها (تخمک یا اسپرم) تولید می شوند)، به درستی از هم جدا نمی شوند و منجر به تولید گامت هایی با کروموزوم های بسیار زیاد یا بسیار کم تر از حد طبیعی می شود. عدم انفصال همچنین می تواند پس از لقاح رخ دهد که اغلب منجر به کاریوتایپ موزاییکی می شود (فرد موزائیسم). عدم انفصال می تواند ناشی از بالا رفتن سن مادر نیز باشد، البته این موضوع دلیل قطعی بروز تترازومی نیست با این حال مشخص شده است که بالا رفتن سن مادر در بروز سندرم کلاین فلتر (شایع ‌ترین و مورد مطالعه ‌ترین آنیوپلوئیدی کروموزوم جنسی) نقش مهمی ایفا می کند. به طور کلی تترازومی یک اتفاق تصادفی است و کم پیش می آید که چند مرتبه در یک خانواده اتفاق بیافتد. در موارد نادر، ممکن است برای مادری رخ دهد که دارای تریزومی X کامل (سندروم تریپل ایکس) یا موزاییک آن باشد.

سندروم کلاین فلتر XXY47 چیست؟

تترازومی ها چگونه تشخیص داده می شوند؟

آنوپلوئیدی‌ های کروموزومی مانند تترازومی ها از طریق انجام آزمایش کاریوتایپ (karyotype) تشخیص داده می‌شوند. کاریوتایپ تستی است که طی آن کروموزوم‌ ها از نمونه خون، مغز استخوان، مایع آمنیوتیک (کیسه آب) یا سلول‌ های جفتی در بارداری مورد بررسی قرار می گیرند.

آیا تترازومی ها قابل درماند اند؟

در حال حاضر، هیچ درمان قطعی برای تترازومی ها وجود ندارد و مدیریت این اختلالات حمایتی هستند که شامل رویکردهای تیمی چند رشته ای می باشد. تخصص هایی که می توانند به افراد مبتلا به تترازومی و یا خانواده های ایشان کمک کنند عبارت هستند از:

مشاوره و ارزیابی ژنتیکی دقیق (مشاوره ژنتیک)
بررسی دوره ای چشم پزشکی
متخصصین گوش،حلق و بینی
ارزیابی وضعیت قلب با الکتروکاردیوگرافی و اکوکاردیوگرافی
متخصصین کلیه
متخصصین ارتوپدی برای مدیریت ناهنجاری های استخوانی و مفصلی
متخصصین مغز و اعصاب برای ارزیابی های عصبی و تشنج احتمالی
ارزیابی گوارشی توسط متخصصین گوارش و داخلی
فیزیوتراپیست ها
کاردرمان ها

مثال هایی از تترازومی های شایع

قبل از پرداختن به مثال ها، این توضیحات را برای درک بیشتر بخوانید: هر کروموزوم (چه اتوزوم و چه جنسی) از دو قسمت که به آن ها “بازو” گفته می شود تشکیل می گردند. یکی از این بازوها کوچکتر از دیگری است به همین دلیل، هر کروموزوم یک بازوی بلند و یک بازوی کوتاه دارد که بازوی کوتاه را با حرف اختصاری p و بازوی بلند را با حرف اختصاری q نشان می دهند. حال در ادامه به برخی از شایع ترین انواع تترازومی ها اشاره می کنیم:

تترازومی 21: نوع نادری از سندروم داون می باشد و در اثر چهارتایی شدن کروموزوم 21 به وجود می آید.
تترازومی 18p: همانطور که از اسم آن پیدا است، این نوع تترازومی در بازوی کوتاه (p) کروموزوم شماره 18 رخ می دهد و موجب ایجاد بیماری به نام “سندروم تترازومی 18” می شود. این سندروم یک اختلال کروموزومی بسیار نادر است که در اصل ناشی از وجود ایزوکروموزوم 18p می باشد (یعنی یک نشانگر اضافی حاوی دو بازوی p کروموزوم 18 وجود دارد). اکثر موارد ابتلا به این سندروم در اثر جهش های جدید و ناگهانی می باشد (جهش De novo) با این حال طی تحقیقات اخیر مشخص شده است که می تواند توارث مندلی نیز داشته باشد. علائم این بیماری عمدتاً شامل تأخیر در رشد، اختلال شناختی، هیپوتونی، بدشکلی هایی مانند میکروسفالی و سایر ناهنجاری ها مشخص می شود. برای تشخیص دقیق تر این سندروم می توان از تست هایی مانند کاریوتایپینگ معمول یا هیبریداسیون درجا فلورسانس (FISH) توسط پروب های اختصاصی سانترومر یا ریزآرایه هیبریداسیون ژنومی مقایسه ای (میکرو اری CGH) استفاده نمود.
تترازومی 15q: همانطور که از نام آن مشخص است، وجود یک ایزوکروموزوم متشکل از بازوی بلند کروموزوم شماره 15 موجب به وجود آمدن اختلالی به نام سندرم تترازومی 15q می گردد. مبتلایان با ناهنجاری های بالینی از جمله هیپوتونی مرکزی، تاخیر در رشد، ناتوانی ذهنی، صرع و رفتارهای اوتیسمی مراجعه می کنند. به طور کلی مبتلایان به این بیماری، از لحاظ ظاهری دچار بدشکلی نیستند، اگرچه علائمی مانند صورت درشت و پل بینی صاف ممکن است در آن ها دیده شود.
تترازومی 12p: با اضافه شدن 2 نسخه از بازوی کوتاه کروموزوم شماره 12 به ژنوم فرد، سندرومی به نام پالیستر کیلیان (Pallister-Killian syndrome) به وجود می آید. این سندروم نیز می تواند دو نوع کامل و یا موزاییک داشته باشد. سندروم موزاییک پالیستر کیلیان یک اختلال چند سیستمی است که با تون عضلانی بسیار ضعیف (هیپوتونی) در دوران نوزادی و اوایل کودکی، ناتوانی ذهنی، ویژگی‌های متمایز صورت، موهای کم پشت، نواحی رنگی غیرعادی روی پوست (پیگمانتاسیون) و سایر عیوب مشخص می ‌شود.
تترازومی 9p: تترازومی 9p که با نام سندروم تترازومی 9p نیز شناخته می ‌شود، یک اختلال کروموزومی نادر است که در اثر وجود دو نسخه اضافی از بازوی کوتاه کروموزوم شماره 9 (اضافه بر دو نسخه معمول) ایجاد می‌ شود. علائم تترازومی 9p در بین افراد مبتلا به طور گسترده ای متفاوت است، اما معمولاً شامل درجات مختلفی از تاخیر در رشد، ویژگی های غیر طبیعی صورت و ناتوانی ذهنی می باشد.
سندروم چشم گربه ای: Cat eye syndrome (یا به اختصار CES) که به آن سندروم اشمید فراکارو (Schmid Fraccaro syndrome) نیز گفته می شود، یک بیماری نادر ژنتیکی است که در اثر تریزومی یا تترازومی شدن بخش کوچکی از بازوی بلند کروموزوم 22 (22q) به وجود می آید. غیر عادی بودن بخش رنگی و مردمک چشم به همراه ناهنجاری های قلبی یا کلیوی از جمله علائم این افراد است.
تترازومی کروموزوم ایکس: تترازومی ایکس که با نام‌ 48 XXXX نیز شناخته می ‌شود، یک اختلال کروموزومی است که طی آن یک زن به جای دو نسخه از کروموزوم X، چهار نسخه خواهد داشت. این بیماری با ناتوانی ذهنی با شدت های متفاوت، ویژگی‌ های مختلف غیر عادی در صورت، نقص ‌های قلبی و ناهنجاری‌ های اسکلتی مانند افزایش قد، کلینوداکتیلی (انگشتان خمیده) و سینوستوز رادیوولنار (آمیختگی استخوان‌های بلند در ساعد) همراه است. تترازومی ایکس یک بیماری نادر است و تا به حال تعداد کمی از آن در افراد شناخته شده است. تخمین زده می شود که تقریباً از هر 50000 زن، یک نفر به آن مبتلا می شود.
سندروم کلاین فلتر: سندروم XXYY یک ناهنجاری کروموزوم جنسی است که در آن مردان یک کروموزوم X و یک Y اضافی دارند. وجود حداقل یک کروموزوم Y با عملکرد صحیح ژن SRY باعث می شود که جنسیت جنین مذکر باشد بنابراین، انسان های دارای XXYY از نظر ژنوتیپ نر هستند. مردان مبتلا به سندرم XXYY به جای 46 کروموزوم معمولی، 48 کروموزوم دارند. به همین دلیل است که سندرم XXYY گاهی اوقات به صورت سندروم 48, XXYY نوشته می شود. تخمین زده می شود که این اختلال از هر 18000 تا 40000 تولد پسر، یک مورد را تحت تاثیر قرار می دهد.

نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک