هنگامی که یک اسپرم (سلول جنسی مردانه) تخمک (سلول جنسی زنانه) را بارور می کند، لقاحشان به ایجاد نوزادی با 46 کروموزوم منجر می شود. در این بین اگر تقسیم سلولی یا میوز به طور طبیعی اتفاق نیفتد، ممکن است نوزاد یک کروموزوم اضافی (تریزومی) یا یک کروموزوم کم تر از حد طبیعی (مونوسومی) داشته باشد و این مشکلات می توانند باعث از دست رفتن بارداری شوند یا حتی مشکلات شدید سلامتی را در کودک ایجاد کنند. جهش حذف شدگی کروموزومی می تواند یک کروموزوم را به طور کامل از بین ببرد و یا قسمتی از آن را حذف کند که هر کدام به نوبه خود عوارضی را از خفیف تا شدید به همراه خواهند داشت.
حذف کامل کروموزومی
اگر حذف شدگی کروموزومی به صورت کامل انجام شود به آن مونوزومی (Monosomy) گفته می شود. مونوزومی انسانی به وضعیتی اطلاق می شود که طی آن به جای وجود 2 عدد (یا یک جفت) کروموزوم اتوزوم، فقط یک کروموزوم در سلول ها وجود داشته باشد. در این صورت انسان به جای داشتن 46 عدد (یا 23 جفت) کروموزوم، 45 عدد خواهد داشت.
حذف های کوچک کروموزومی
حذف شدگی کروموزومی اگر فقط در قسمتی از کروموزوم رخ دهد، به آن مونوزومی جزئی نیز گفته می شود. این نوع حذف شدگی ها غالبا موجب به وجود آمدن سندروم های حذف کروموزومی (Chromosomal deletion syndromes) می شوند که با توجه به نوع آن ها و محل ایجادشان علائم متفاوتی را به نمایش خواهند گذاشت. در ادامه بیشتر با سندروم حذف کروموزومی و انواع آن آشنا خواهید شد.
سندروم های حذف کروموزومی کدامند؟
سندرم های حذف کروموزومی در نتیجه از دست دادن قسمت هایی از کروموزوم ها ایجاد می شوند. آن ها ممکن است باعث ناهنجاری های شدید مادرزادی و ناتوانی ذهنی و جسمی قابل توجهی شوند. به طور معمول کمتر پیش می آید که پزشکان و متخصصان در دوران بارداری متوجه شوند که جنین به سندروم های حذف کروموزومی خاص مبتلا است، با این حال اگر کاریوتایپ (از طریق آزمایش آمنیوسنتز یا کوریون سنتز) به دلایل دیگر انجام شود ممکن است به طور اتفاقی در آن زمان کشف شوند. تشخيص پس از زايمان این اختلالات از طريق مشاهده ظاهر باليني مشكوک می باشد که با كاريوتايپ (در صورتي كه حذف نسبتاً زياد و بزرگ باشد) يا با ساير تكنيک های سيتوژنتيكی مانند هيبريديسم فلورسنت درجا (FISH) يا آناليز ميكروآرايه (microarray analysis) تاييد می شود. در ادامه مثال هایی را مرتبط با سندروم های ایجاد شونده در اثر حذف شدگی کروموزومی خواهید خواند:
- سندرم حذف 22q11 شایع ترین سندرم حذف کروموزومی در انسان است که تقریباً در 1 مورد در هر 4000 تا 6000 تولد زنده رخ می دهد. این حذف شدگی کروموزومی موجب ایجاد سندروم دی جورج (DiGeorge syndrome) می شود و ویژگی های بالینی ناشی از آن شامل ناتوانی ها، اختلالات یادگیری، ناهنجاری های کام (شامل نارسایی ولوفارانژیال (VPI))، ظاهر مشخص صورت، هیپوکلسمی نوزادان، هیپوپلازی تیموس و نقص ایمنی است. تقریباً 15 درصد موارد خانوادگی این سندروم به صورت یک صفت اتوزومال غالب (AD) با تنوع مشخص به ارث می رسد. در حالی که حذف مورد نظر با آزمایش معمول سیتوژنتیک (G باندینگ) در برخی افراد قابل تشخیص است، حدود دو سوم موارد دی جورج نیاز به آزمایش FISH برای تایید تشخیص دارند.
- سندرم حذف کروموزوم 4q یک اختلال کروموزومی نادر است که طی آن بخشی از بازوی بلند کروموزوم 4 (4q) حذف می شود. این حذف می تواند در وسط بازوی کروموزوم (بینابینی یا interstitial) یا در انتها (ترمینال یا terminal) رخ دهد و اثرات متفاوتی داشته باشد. بیماران با حذف کروموزوم 4q ممکن است علائمی همچون: شکل غیرمعمول جمجمه، بینی کوتاه با پل غیر طبیعی، گوش هایی که ممکن است به خوبی شکل نگرفته باشند، شکاف در سقف دهان، استخوان سینه کوتاه، رشد ضعیف یا همراه با تاخیر، ناتوانی ذهنی شدید یا متوسط، نقایص قلبی، ریتم غیر معمول قلب (آریتمی) و … را داشته باشند. در برخی از بیماران، رشد آهسته و ناتوانی ذهنی ممکن است بدون ناهنجاری های فیزیکی آشکار وجود داشته باشد که تشخیص این اختلال را دشوار می کند.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک
