نوروپاتی حسی و خودمختار ارثی

نوروپاتی حسی و خودمختار ارثی (Hereditary sensory and autonomic neuropathy) که اختصارا به آن بیماری HSAN یا نوروپاتی حسی ارثی (HSN) گفته می شود بیماری است که بر سیستم عصبی تأثیر می گذارد و موجب بروز سلسله علائمی در افراد مبتلا می شود. این بیماری با توجه به علائم و ژن های درگیر شده، به چندین دسته تقسیم می شود که مجله پزشکی سیتوژنوم قصد دارد در این مقاله آن ها را برایتان تشریح نماید.

بیماری HSAN چیست؟

نوروپاتی حسی و خودمختار ارثی یک بیماری ژنتیکی و همانطور که از نام آن پیداست، ارث پذیر است. تا به امروز 8 نوع مختلف از این بیماری شناسایی و در پایگاه های علمی بین المللی به ثبت رسیده است. تمام این 8 نوع با از دست دادن پیشرونده عملکرد اعصاب محیطی حسی همراه هستند و میزان بروز هریک از آن ها حدود 1 نفر از هر 250000 نفر تخمین زده شده است. با توجه به شباهت و تفاوت های موجود بین علائم و نشانه های این بیماری ها، لازم است که بیشتر با آن ها آشنا شوید تا بتوانید از یکدیگر افتراق دهید.

انواع نوروپاتی های حسی و خودمختار ارثی کدامند؟   

انواع نوروپاتی های حسی و خودمختار ارثی عبارت هستند از:

1. HSAN نوع 1: نوروپاتی حسی ارثی نوع 1 که رایج ترین شکل در بین 5 نوع HSAN می باشد الگوی توارث اتوزومال غالب دارد و وضعیتی است که با ناهنجاری های عصبی در پاها مشخص می شود (نوروپاتی محیطی). بسیاری از افراد مبتلا به این بیماری دارای گزگز، ضعف و کاهش توانایی در احساس درد و احساس گرما و سرما هستند و برخی دیگر از افراد مبتلا احساس خود را از دست نمی دهند، اما در عوض احساس تیر کشیدن در پاهای خود دارند. با پیشرفت این اختلال، ناهنجاری های حسی می توانند دست ها، بازوها، شانه ها و شکم را تحت تاثیر قرار دهند و همچنین افراد مبتلا ممکن است با افزایش سن دچار تحلیل عضلانی و ضعف شوند، اما شدت آن در اعضای خانواده ها بسیار متفاوت است. علائم و نشانه های نوروپاتی حسی ارثی نوع 1 معمولاً در نوجوانی یا بیست سالگی فرد ظاهر می شود و در صورت تشخیص و درمان به موقع، امید به زندگیشان طبیعی خواهد بود. این بیماری را با نام های تروفونوروز خانوادگی، سیرنگومیلی خانوادگی، نوروپاتی رادیکولار حسی ارثی می شناسند و در برخی موارد شامل یک بیماری رایج به نام سندروم شارکوت ماری توث نوع 2 (Charcot Marie Tooth) می شود. جهش در ژن SPTLC1 باعث نوروپاتی حسی ارثی نوع 1 می شود. ژن SPTLC1 دستورالعمل هایی را برای ساخت یک قسمت (زیر واحد) آنزیمی به نام سرین پالمیتویل ترانسفراز (SPT) ارائه می دهد.
2. HSAN نوع 2: نوروپاتی ارثی حسی و اتونومیک نوع 2 (HSAN2) وضعیتی است که عمدتاً بر سلول‌های عصبی حسی (نورون‌ های حسی) تأثیر می‌ گذارد که اطلاعات مربوط به احساساتی مانند درد، دما و لمس را منتقل می ‌کنند، در واقع این احساسات در افراد مبتلا به HSAN2 مختل می شوند. اولین علامت HSAN2 معمولا بی حسی در دست ها و پاها است و بلافاصله پس از آن، افراد مبتلا توانایی احساس درد یا احساس گرما و سرما را از دست می دهند (البته علائم معمولا از نوزادی شروع می شوند). مبتلایان به HSAN2 اغلب دچار زخم های باز در دست ها و پاهای خود می شوند و از آنجایی که نمی توانند درد این زخم ها را احساس کنند، ممکن است فوراً به دنبال درمان نروند اما بدون درمان، زخم ها می توانند عفونی شوند و ممکن است منجر به قطع شدن ناحیه آسیب دیده شوند. خودآزاری غیرعمدی در افراد مبتلا به HSAN2 رایج است که معمولاً با گاز گرفتن زبان، لب ها یا انگشتان دست رخ می دهد؛ این صدمات ممکن است به قطع خود به خودی نواحی آسیب دیده منجر شود. بیماری HSAN2 به نوبه خود دو زیر گروه به نام‌ های HSAN2A و HSAN2B دارد که هر کدام در اثر جهش در یک ژن متفاوت ایجاد می ‌شوند. HSAN2A توسط جهش در ژن WNK1 ایجاد می شود و HSAN2B توسط جهش در ژن RETREG1 (FAM134B) ایجاد می شود. اگرچه دو ژن مختلف درگیر هستند، اما علائم و نشانه های HSAN2A و HSAN2B یکسان است.
3. HSAN نوع 3: یا دیسا آتونومی خانوادگی (Familial dysautonomia) یک اختلال ژنتیکی است که بر رشد و بقای سلول های عصبی خاص که اعمال غیرارادی مانند هضم، تنفس، تولید اشک، تنظیم فشار خون، فعالیت های مربوط به حواس مانند چشایی و درک درد، گرما و سرما و دمای بدن را کنترل می‌ کنند، تاثیر می گذارد. علائم مربوط به این اختلال اولین بار در دوران شیرخوارگی ظاهر می شود. علائم و نشانه های اولیه عبارت اند از: تون عضلانی ضعیف (هیپوتونی)، مشکلات در تغذیه، رشد ضعیف، کمبود اشک، عفونت های مکرر ریه و مشکل در حفظ دمای بدن. حدود یک سوم از کودکان مبتلا به دیساآتونومی خانوادگی دارای ناتوانی هایی در یادگیری هستند، مانند یک بازه توجه کوتاه که نیاز به کلاس های آموزشی ویژه دارد. در بزرگسالی، افراد مبتلا اغلب در تعادل و راه رفتن بدون کمک مشکلات فزاینده ای دارند. نوع 3 بیمارینوروپاتی حسی و خودمختار یا سندرم رایلی دی (Riley-Day syndrome)، یک اختلال با الگوی توارث اتوزومال مغلوب است که عمدتاً در یهودیان اروپای شرقی مشاهده می شود؛ این بیماران با اختلالات حسی و خودمختار به پزشک مراجعه می کنند. به عبارتی تقریباً همه افراد مبتلا به دیساآتونومی خانوادگی دو نسخه از یک جهش ژن IKBKAP در هر سلول دارند. جهش در ژن IKBKAP باعث دیساآتونومی خانوادگی می شود؛ این ژن دستورالعمل هایی را برای ساخت پروتئینی به نام IKK Complex-Asociated protein (IKAP) ارائه می دهد. این پروتئین در انواع سلول های بدن از جمله سلول های مغز یافت می شود.
4. HSAN نوع 4: نوع 4 یا عدم حساسیت مادرزادی به درد همراه با کم تعریقی (ناتوانی بدن در عرق) و ناتوانی ذهنی مشخص می شود. خودزنی های غیر عمدی همچون گزیدن زبان، لب ‌ها و مخاط باکال و گاز گرفتن نوک انگشتان در مبتلایان شایع است. از دست دادن حسی به دلیل عملکرد غیرطبیعی رشته ‌های عصبی کوچک و بدون میلین و بخش‌ هایی از نخاع است که پاسخ‌ ها به درد و دما و همچنین سایر فرآیندهای غیرارادی یا خودکار بدن را کنترل می‌ کنند. با این اختلال، تعریق تقریباً به طور کامل وجود ندارد و مبتلایان معمولاً ناتوانی ذهنی خواهند داشت. این بیماری الگوی توارث اتوزومال مغلوب دارد و نوزادان مبتلا با دوره‌ هایی از هایپرترمی غیرمرتبط با دمای محیط، کم تعریقی (آنهیدروزیس) و عدم حساسیت به درد به پزشک مراجعه می‌ کنند. پوست کف دست این مبتلایان ضخیم است و مفاصل شارکوت معمولاً در آن ها وجود دارند. درمان این افراد همیشه درمان حمایتی است و به بهترین وجه توسط متخصصان اطفال، ارتوپدی، دندانپزشکی، چشم پزشکی و پوست ارائه می شود. معاینات منظم دندانپزشکی و محدود کردن شیرینی جات برای جلوگیری از پوسیدگی دندان در این افراد توصیه می شود.
5. HSAN نوع 5: نوروپاتی ارثی حسی و اتونومیک نوع 5 وضعیتی است که بر سلول ‌های عصبی حسی (نورون‌ های حسی) تأثیر می ‌گذارد که اطلاعات مربوط به احساساتی مانند درد، دما و لمس را منتقل می‌کنند، در واقع این احساسات در افراد مبتلا به HSAN5 مختل می شود. علائم و نشانه های آن معمولاً در بدو تولد یا در دوران نوزادی ظاهر می شوند و افراد توانایی احساس درد (ناشی از آسیب به استخوان‌ ها، رباط‌ ها یا ماهیچه‌ ها)، گرما و سرما را از دست می دهند. عدم حساسیت مادرزادی به درد همراه با کم تعریقی جزئی و عدم وجود انتخابی فیبرهای میلین دار کوچک وجود دارد، این تایپ را از نوع 4 متمایز می کند. جهش در ژن NGF باعث ایجاد HSAN5 می شود. ژن NGF دستورالعمل هایی را برای ساخت پروتئینی به نام فاکتور رشد عصبی بتا (NGFβ) ارائه می دهد که در رشد و بقای سلول های عصبی (نورون ها) از جمله نورون های حسی مهم است.
6. HSAN نوع 6: نوروپاتی ارثی حسی و اتونومیک نوع 6 (HSAN6) یک اختلال شدید با الگو توارث اتوزومال مغلوب است که با هیپوتونی نوزادی، مشکلات تنفسی و تغذیه، فقدان رشد روانی حرکتی و ناهنجاری های غیر ارادی از جمله عملکرد ناپایدار قلبی عروقی، فقدان رفلکس قرنیه که منجر به اسکار قرنیه می شود، مشخص می شود. جهش در ژن DST  یا همان Dystosin موجب بروز این تایپ می شود؛ نوع جهش در این ژن از نوع کوتاه کننده (Deletion) و جهش بی معنا می باشد. جهش‌ های کوتاه‌ کننده هموزیگوت منجر به شکل شدید HSAN6 همراه با نقایص مادرزادی و مرگ ‌و میر اولیه می ‌شود، در حالی که هتروزیگوتی برای یک جهش کوتاه‌ کننده یا نادرست، بیان و عملکرد کافی ژن دیستوسین را حفظ می ‌کند تا فرد طول عمر طبیعی داشته باشد (البته همراه با علائم).
7. HSAN نوع 7: این بیماری در اثر جهش در ژنی به نام SCN11A به وجود می آید.
8. HSAN نوع 8: این بیماری در اثر جهش در ژنی به نام PRDM12 به وجود می آید که بر روی بازوی بلند کروموزوم شماره 9 قرار دارد.

نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک