هیپوفسفاتازی یک بیماری ژنتیکی و ارثی است که بر رشد استخوان ها و دندان ها تأثیر می گذارد. این بیماری فرآیندی به نام “معدنی شدن” (Mineralization) در بدن را مختل می کند که طی آن مواد معدنی مانند کلسیم و فسفر در استخوان ها و دندان های در حال رشد رسوب می کنند. معدنی سازی برای تشکیل استخوان های قوی و سفت و دندان هایی که می توانند جویدن و ساییدن را تحمل کنند بسیار مهم است. علائم و نشانه های هیپوفسفاتازمی بسیار متفاوت است و می تواند قبل از تولد یا در بزرگسالی ظاهر شود، با این حال شدیدترین اشکال این اختلال معمولا قبل از تولد و در اوایل دوران نوزادی رخ می دهد. با این مقاله از سیتوژنوم همراه باشید تا اطلاعات کاملی در مورد این بیماری متابولیکی کسب نمایید.
هیپوفسفاتازی چیست؟
هیپوفسفاتازی (Hypophosphatasia) یا به اختصار HPP یک اختلال ژنتیکی نادر با طیف گسترده ای از علائم بالینی است که با اختلال در کانی سازی (کلسیفیکاسیون) استخوان ها و دندان ها مشخص می شود. همانطور که گفته شد، معدنی شدن فرآیندی است که طی آن استخوان ها و دندان ها کلسیم و فسفر لازم را برای سخت شدن و استحکام مناسب جذب می کنند. حال زمانی که جهش های عملکردی موجب از دست رفتن فعالیت مفید در ژن کد کننده آلکالین فسفاتاز غیر اختصاصی بافت (TNSALP) می شود، باید منتظر باشیم تا این بیماری شروع به بروز تظاهرات بالینی کند. 5 شکل بالینی اصلی از HPP وجود دارد، در این میان یک فرم بسیار شدید از این بیماری وجود دارد که پری ناتال (در بدو تولد) است و می تواند باعث مرده زایی شود همچنین شکل رایج تر آن ادونتو (Odonto) است که تنها با از دست دادن زودهنگام دندان‌های شیری (ِDeciduous) همراه خواهد بود. لازم است بدانید که این بیماری را با نام بیماری راثبون (Rathbun disease) و هیپوفسفاتازمی نیز می شناسند.
علائم و نشانه های بیماری فسفاتازمی چیست؟
هیپوفسفاتازی دارای شدت های وسیعی است و بر اساس سنی که علائم ظاهر و تشخیص داده می شوند، به 5 شکل اصلی بالینی دسته بندی می شوند. به طور کلی هر چه سن فرد در زمان شروع علائم کمتر باشد، بیماری شدیدتر است. به این ترتیب شدت بیماری می تواند از مرگ در دوره پری ناتال (قبل از تولد) در صورت عدم درمان متغیر باشد یا به مشکلات دندانی یا شکستگی استخوان و دندان در بزرگسالی محدود شود. به طور کلی، شدت HPP با میزان فعالیت آلکالین فسفاتاز (Alkaline phosphatase) باقی مانده در بدن مرتبط است، به طوریکه هرچقدر مقدار و فعالیت آنزیم در بدن کمتر باشد بیماری شدیدتر می شود. از آنجایی که HPP دامنه وسیعی دارد، توجه به این نکته مهم است که افراد مبتلا به ندرت همه علائمی را که در زیر مورد بحث قرار گرفته است را بروز می دهند و هر فرد مبتلا اساسا علائم منحصر به فرد را نشان می دهد. علائم این بیماری در دوران مختلف زندگی به قرار زیر است:
- دوران پری ناتال یا قبل از به دنیا آمدن: HPP پری ناتال با ویژگی های بالینی که در بدو تولد یا در رحم از طریق سونوگرافی قبل از تولد مشخص می شود، ظاهر می شود. مشاهده علامت و ناهنجاری های اسکلتی آشکار از جمله ناهنجاری و بدشکلی دیواره قفسه سینه، استخوان های بلند کوتاه یا خمیده یا هر دو، دنده های رشد نیافته و در حالت کلی اسکلت هیپومینرالیزه (Hypomineralized) بیانگر وجود چنین اختلالی در جنین است. در گذشته این شکل از HPP اغلب کشنده بود با این حال، در دسترس بودن درمانی مانند آنزیم درمانی با آلکالین فسفاتاز (آسفوتاز آلفا) به طور قابل توجهی تاثیرات هایپوفسفاتازمی در پری ناتال را تغییر داده است و بیشتر جنین ها زنده می مانند. با این حال هنوز هم می بینیم که برخی از بارداری ها به مرده زایی ختم می شوند و گاهی برخی از نوزادان مبتلا برای چند روز زنده می مانند، اما در صورت عدم درمان به دلیل نارسایی تنفسی در اثر بدشکلی و ضعف قفسه سینه می میرند.
- شروع در دوران نوزادی و بعد از تولد: HPP نوزادی ممکن است در هنگام تولد هیچ ناهنجاری قابل توجهی نداشته باشد با این حال عوارض ناشی از آن در شش ماه اول زندگی فرد مبتلا تشخیص داده می شود. مشکل اولیه ممکن است ناتوانی نوزاد در افزایش وزن و رشد آنطور که انتظار می رود باشد (عدم شکوفایی در رشد). تغییرات مشخصی به نفع راشیتیسم (نرمی استخوان) در رادیوگرافی دیده می شود و اغلب شاهد شکستگی در استخوان ها هستیم. همچنین نوزادان برخا دچار تغییر شکل سر (براکی سفالی) می شوند و برخی تشنج هایی را در پاسخ به ویتامین B6 تجربه می کنند. هیپرکلسمی (Hypercalcemia) و نفروکلسینوز (nephrocalcinosis)، افزایش فشار خون داخل جمجمه، پهن شدن استخوان های مچ دست و پا، کاهش تون عضلانی (هیپوتونی) و کوتاهی قد نیز شایع است. مانند فرم پری ناتال، عوارض و مرگ و میر با درمان آسفوتاز آلفا کاهش می یابد.
- شروع در کودکی: HPP در دوران کودکی (یعنی پس از 6 ماهگی) بسیار متغیر است و اشکال شدید و خفیف آن باید در نظر گرفته شود. کودکان مبتلا گاهی اوقات دچار کرانیوسینوستوز (craniosynostosis) یا همان بسته شدن زود هنگام درزهای جمجمه همراه با افزایش فشار خون داخل جمجمه می شوند، ضمنا ناهنجاری های اسکلتی ممکن است در 2 تا 3 سالگی آشکار شود و درد استخوان و مفاصل ممکن است رخ دهد. یکی از ویژگی های رایج هیپوفسفاتازی در دوران کودکی، از دست دادن زودرس دندان های شیری (قبل از 5 سالگی) با ریشه های سالم است. برخی از بیماران با تاخیر در راه رفتن و سپس با راه رفتن ضعیف همراه با تکان خوردن های جزئی هستند. گاهی اوقات بهبودهای خود به خودی در بزرگسالی جوان اتفاق می افتد، اما عوارض می توانند در دوران میانسالی یا اواخر بزرگسالی عود کنند.
- شروع در برزگسالی: HPP در بزرگسالی نیز دارای علائم و نشانه های گسترده ای است. مردان و زنان مبتلا به راشیتیسم بالغ (adult rickets) که با نام استئومالاسی (Osteomalacia) شناخته می شود، نرم شدن استخوان هایشان را در بزرگسالی تجربه می کنند و به همین دلیل درد استخوانی برایشان شایع است. بزرگسالان مبتلا ممکن است از دست دادن دندان هایشان را نیز تجربه کنند. برخی از آن ها سابقه راشیتیسم در دوران کودکی دارند، یا دندان های شیریشان را زودتر از موعد طبیعی از دست داده اند. شکستگی های متعدد به خصوص شکستگی های استرسی در پاها یا متعاقبا شکستگی های کاذب در ران ممکن است رخ دهد که این شکستگی های مکرر می تواند باعث درد و ضعف مزمن شود (شکستگی ستون فقرات کمتر شایع است). التهاب و درد مفاصل در نزدیکی یا اطراف مفاصل خاص به دلیل تجمع کریستال های فسفات کلسیم (پری آرتریت کلسیفیک) یا بیماری به نام کندروکلسینوز (Chondrocalcinosis) در غضروف گاهی اوقات به مفاصل آسیب می رساند. برخی از افراد مبتلا به آرتریت شدید و ناگهانی به نام نقرس کاذب (pseudogout) مبتلا می شوند.
- خفیف ترین شکل هیپوفسفاتازمی: خفیف ترین شکل این عارضه که ادنتوهیپوفسفاتازی (Odontohypophosphatasia) نام دارد، فقط روی دندان ها تاثیر می گذارد. افراد مبتلا به این اختلال معمولاً رشد غیرطبیعی دندان و از دست دادن زودرس دندان را تجربه می کنند، اما ناهنجاری های اسکلتی که در سایر اشکال هیپوفسفاتازی دیده می شود را نخواهند داشت.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک
