آتاکسی نخاعی نوع 1 (SCA1) یک اختلال حرکتی است که با مشکلات پیشرونده در حرکت مشخص می شود و اولین علائم آن معمولاً در اوایل بزرگسالی آغاز می گردد (هرچند گاهی می تواند کودکان و نوجوانان را نیز تحت تاثیر قرار دهد). علائم و نشانه های اولیه این اختلال شامل بروز مشکلاتی در ایجاد هماهنگی و تعادل (آتاکسی)، مشکلات گفتاری و بلع، سفتی عضلات و ضعف در عضلات کنترل کننده حرکت چشم است. با گذشت زمان، SCA1 ممکن است باعث اختلال ذهنی، بی حسی، سوزن سوزن شدن یا درد در بازوها و پاها و کشش کنترل نشده عضلانی، تحلیل رفتن و پرش عضله ای شود. SCA1 در اثر جهش در ژن ATXN1 ایجاد می شود و با الگوی اتوزومال غالب به فرزندان ارث می رسد. آزمایشگاه تخصصی ژنتیک پزشکی سیتوژنوم در این مقاله به بررسی آسیب شناسی، علائم و علل آتاکسی مغزی نخاعی نوع 1 خواهد پرداخت.
آسیب شناسی آتاکسی مغزی نخاعی نوع 1
آتاکسی مغزی نخاعی نوع 1 (Spinocerebellar ataxia type 1) که به آن آتاکسی نخاعی مخچه ای نیز گفته می شود نوعی بیماری ژنتیکی ازث پذیر است که غالب اوقات در بزرگسالی خود را نشان می دهد. در اوایل بیماری، افراد مبتلا ممکن است اختلال در راه رفتن، تکلم نامفهوم، مشکل در تعادل، رفلکس های عمیق تاندون، ساکادهای هایپرمتریک (مشکلات پرشی در چشم)، نیستاگموس و دیسفاژی خفیف داشته باشند. شروع علائم آتاکسی نخاعی نوع 1 به طور معمول در دهه سوم یا چهارم زندگی است (یعنی از 30 سالگی به بعد)، اگرچه شروع در دوران کودکی، اواخر نوجوانی و پیری نیز در منابع گزارش شده است. کسانی که بعد از 60 سالگی شروع به بروز علامت می کنند ممکن است یک فنوتیپ خالص مخچه ای داشته باشند. در حالت کلی فاصله بین شروع علائم تا مرگ مبتلایان از 10 تا 30 سال متغیر است. پیش بینی می شود افرادی که در نوجوانی شروع به بروز علائم می نمایند با پیشرفت سریعتر و شدت بیشتری از بیماری رو به رو خواهند بود.
علائم آتاکسی نخاعی نوع 1 چیست؟
برخی از شایع ترین علائم آتاکسی نخاعی نوع 1 عبارت هستند از:
- آتاکسی (Ataxia): آتاکسی به معنای فقدان حرکات هماهنگ بین ماهیچه ای می باشد که شامل اختلال در راه رفتن می شود و نوعی علامت ناشی از ایراد در مخچه به حساب می آید که همه انواع آتاکسی مغزی نخاعی (SCA) را شامل می گردد.
- دیس آرتری (dysarthria): آتاکسی نخاعی 1 مانند سایر SCA ها، اغلب باعث دیس آرتری یا همان فلج گفتاری می شود که ناشی از آسیب به نورون ها (سلول های عصبی) است. به عبارتی دیگر دیس آرتری یک اختلال حرکتی گفتاری است که اغلب به صورت “بیان کردن کلمات بطور در هم” ظاهر می شود.
- نیستاگموس پاتولوژیک (pathological nystagmus): نیستاگموس پاتولوژیک، اختلالی است که در آن چشم ها به طور غیرارادی حرکت می کنند و بینایی را تحت تاثیر قرار می دهند.
- دیسفاژی (dysphagia): SCA1 همچنین معمولاً با دیسفاژی همراه می شود که یک اختلال در بلع است و می تواند باعث خفگی هنگام خوردن و آشامیدن در افراد مبتلا شود.
- ساکاد هایپرمتریک (hypermetric saccades): ساکادهای هایپرمتریک، اختلالی است که طی آن چشم با ردیابی یک شی که از یک کانون به کانون دیگر حرکت می کند، تمایل دارد سریعتر یا بیشتر از آنچه لازم است حرکت کند.
- دیسمتری (Dysmetria): همانطور که بیماری پیشرفت می کند، علائم عصبی شدیدتر مانند دیسمتری می توانند ظاهر شوند. دیسمتری ناتوانی در کنترل فاصله، سرعت و دامنه حرکتی است که برای انجام حرکات هماهنگ و طبیعی لازم است. دیسمتری نشانه آسیب مخچه است و اغلب همراه با علائم اضافی مانند از دست دادن تعادل و هماهنگی ضعیف راه رفتن، گفتار و حرکات چشم ظاهر می شود.
- دیس دیادوکوکینزی (dysdiadochokinesia): دیس دیادوکوکینزیا (دیادوکوکینزی) ناتوانی در انجام حرکات متناوب سریع عضلانی است. این اختلالات می توانند سریع، همزمان باشند و می توانند شامل پروناسیون/سوپیناسیون، پریدن سریع انگشت، باز و بسته شدن مشت ها و … باشند.
- هیپوتونی (hypotonia): هیپوتونیا یک اصطلاح پزشکی است که برای توصیف کاهش تون عضلانی استفاده می شود. به طور معمول ماهیچه ها (حتی زمانی که شل هستند) دارای مقدار بسیار کمی انقباض هستند که به آن ها حالت فنری می دهد و مقداری مقاومت در برابر حرکات غیرفعال ایجاد می کند. هیپوتونی با ضعف عضلانی متفاوت است، اگرچه این دو حالت می توانند همزمان وجود داشته باشند.
- ماکولوپاتی (Maculopathy): به دلیل وجود اختلاف معنی دار بین علائم SCA1، علائم و نشانه های معمولی ممکن است در کنار علائم ظریف تر یا نادرتر ظاهر شوند. به عنوان مثال، ماکولوپاتی یا دژنراسیون ماکولا (یک بیماری مربوط به بخش مرکزی شبکیه به نام ماکولا) در موارد نادر گزارش شده است. ماکولوپاتی با از دست دادن پیشرونده بینایی مرکزیو معمولاً دو طرفه، مشخص می شود که عملکردهای بینایی را به شدت مختل می کند و ممکن است در اثر جهش در جایگاه ATXN1 بر روی ژن های لوکوس های مجاور باشد.
- مرگ و میر: مرگ و میر ممکن است در نهایت به دلیل از دست دادن عملکرد پیازی (وابسته به بصل النخاع) ایجاد شود. گاهی نیز عوارض ناشی از علائم، مانند ذات الریه ناشی از مشکلات بلع، یا تروما ناشی از زمین خوردن نیز می توانند کشنده باشند.
- بیماری های سلامت روان: تخمین زده می شود که 77% موارد بیماری های پیشرونده در مخچه دارای یک یا چند اختلال سلامت روان هستند و 19% اختلالات شناختی را نشان می دهند. مشخص نیست که آیا افسردگی می تواند به طور علّی با دژنراسیون مخچه مرتبط باشد یا خیر. یک مطالعه علمی نشان می دهد که افسردگی مبتلایان به SCA1 عمدتاً پاسخی به ناتوانی بدنی آن ها است؛ در حالی که مطالعه دیگری شواهدی را گزارش می دهد که افسردگی ممکن است یک رابطه علّی داشته باشد. به هر حال شیوع افسردگی در انواع متفاوت SCA بسته به میزان پیشرفت ناتوانی مبتلایان دارد.
علت آتاکسی مغزی نخاعی نوع 1 چیست؟
جهش در ژن ATXN1 باعث ایجاد آتاکسی نخاعی نوع 1 می شود؛ این ژن دستورالعمل هایی را برای ساخت پروتئینی به نام آتاکسین-1 ارائه می کند. پروتئینی که از فعالیت این ژن تولید می گردد در سراسر بدن یافت می شود، اما عملکرد دقیق آن ناشناخته باقی مانده است. این جهش با الگوی توارث اتوزومال غالب (autosomal dominant) به نسل بعد منتقل می شود، به این معنی که حداقل یکی از والدین باید این بیماری را داشته باشد تا فرزندانشان نیز آن را به ارث ببرند. به این ترتیب احتمال اینکه هر کودک فارغ از جنسیت (دختر یا پسر بودن) SCA 1 را به ارث ببرد (اگر والد مبتلا هتروزیگوت باشد) 50% خواهد بود. ژن ATXN1 روی کروموزوم 6 پروتئین آتاکسین 1 را رمزگذاری می کند که در مسیرهای سیگنال دهی و تنظیم ژن استفاده می شوند و به شدت در نورون های پورکنژ (دسته ای از سلول های عصبی بازدارنده گابائرژیک (GABAergic) اند که درون مخچه قرار دارند) بیان می شود. ناحیه کد کننده آتاکسین-1 (6p22.3) حاوی یک لوله پلی گلوتامین با طول متغیر است. آتاکسی نخاعی 1 در افرادی وجود دارد که در این ناحیه حداقل یک نسخه از کروموزوم 6 حاوی 39 تکرار مداوم گلوتامین یا بیشتر داشته باشند. افرادی که تکرارهای بیشتری از این توالی دارند با شروع زودتر و پیشرفت سریعتر مواجه خواهند بود.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک
