آکندروپلاژی (Achondroplasia) یک اختلال ژنتیکی مادرزادی است که منجر به کوتولگی ریزوملیک (rhizomelic) می شود و شایع ترین دیسپلازی اسکلتی در انسان است. این بیماری در اکثر موارد در اثر جهش های اسپورادیک رخ می دهد، اما می تواند در قالب یک بیماری ژنتیکی با توارث اتوزومال غالب نیز به ارث برسد. آکندروپلازی هموزیگوت کشنده است اما افراد هتروزیگوت (کسانی که فقط یک ژن جهش یافته دارند) می توانند زنده بمانند و زندگی سالم و طبیعی داشته باشند. در این مقاله قصد داریم در مورد تشخیص و درمان آکندروپلاژی اطلاعاتی را در اختیار شما قرار دهیم؛ لطفا تا پایان این مقاله ما را همراهی نمایید.
آکندروپلاژی چگونه تشخیص داده می شود؟
آکندروپلازی یا آکندروپلاژی (Achondroplasia) با انجام معاینه بالینی و عکسبرداری اشعه ایکس در اکثر افراد مبتلا تشخیص داده می شود. در افرادی که ممکن است برای تشخیص قطعی خیلی جوان باشند یا در افرادی که علائم شایع را ندارند، می توان از آزمایش ژنتیکی برای شناسایی جهش در ژن FGFR3 استفاده کرد. آزمایش ژنتیک می تواند جهش ها را در 99 درصد افراد مبتلا به آکندروپلازی شناسایی کند. آزمایش برای جهش ژن FGFR3 در آزمایشگاه های ژنتیک پزشکی مانند آزمایشگاه ژنتیک سیتوژنوم در دسترس است. در حالت کلی راهکارهای تشخیص آکندروپلاژی به قرار زیر است:
- معاینه جسمی: ویژگی های بالینی و ظاهری آکندروپلازی به خوبی قابل تشخیص است، در زیر فهرستی اقتباس شده از Pauli and Legare (2018) ارائه شده است که علائم بالینی این بیماری را که ممکن است در تشخیص آکندروپلازی استفاده شوند ارائه می دهد:
- قد کوتاه
- ماکروسفالی همراه با بوسینگ پیشانی
- ناحیه میانی صورت به سمت عقب می رود و پل بینی فرورفته است
- کوتاه شدن بازوها همراه با وجود چین های پوستی اضافی روی اندام ها
- محدودیت در کشسانی آرنج
- کوتاه شدن انگشتان دست و پا (براکیداکتیلی)
- ظاهر سه شاخه بودن دست ها
- پاهای پرانتزی
- انحنای زیاد ستون فقرات به سمت داخل (لوردوز کمری)
- سستی مفاصل
- عکسبرداری از استخوان ها با اشعه ایکس: هنگامی که ویژگی های بالینی در نوزاد تازه متولد شده شک ایجاد می کند، یافته های اشعه ایکس (رادیوگرافی) می توانند برای کمک به تایید تشخیص استفاده شوند.
- تشخیص قبل از تولد (اگر یکی از والدین یا هر دو تحت تاثیر قرار گرفته باشند): زمانی که افراد مبتلا به آکندروپلازیا قصد فرزندآوری دارند و نمی خواهند کودکشان با این اختلال به دنیا بیاید می توانند با انجام آزمایش ژنتیک مطمئن شوند که آیا وی ناقل جهش مرتبط است یا خیر.
- آزمایش ژنتیک (ژن FGFR3): کسانی که یافته های معمولی دارند معمولاً برای تأیید تشخیص نیازی به آزمایش ژنتیک مولکولی ندارند. با این حال در صورت عدم قطعیت، شناسایی واریانت ژنتیکی ژن FGFR3 با آزمایش ژنتیک مولکولی می تواند برای رسیدن به تشخیص دقیق مورد استفاده قرار گیرد.
- ام آر آی یا سی تی اسکن برای شناسایی ضعف عضلانی یا فشردگی نخاع: یکی از مشکلاتی که افراد مبتلا به کوتولگی با آن دست و پنجه نرم می کنند تنگی کانال نخاعی است که می توان با انجام MRI یا CT scan آن را بررسی کرد.
تشخیص افتراقی
قبل از پرداختن به راهکارهای موجود برای درمان آکندروپلاژی باید به یک تشخیص دقیق دست یافت. علائم اختلالات زیر ممکن است مشابه علائم آکندروپلازی باشد بنابراین مقایسه آن ها باهم می تواند برای تشخیص افتراقی مفید باشد:
هیپو کروندروپلازی (Hypochrondroplasia) یک اختلال ژنتیکی است که با قد و دست و پاهای کوتاه مشخص می شود (یعنی کوتولگی اندام ها). در افراد مبتلا به این اختلال، کوتاهی قد اغلب تا اوایل یا اواسط کودکی یا در برخی موارد تا اواخر بزرگسالی تشخیص داده نمی شود. افراد مبتلا همچنین ممکن است در اوایل کودکی دچار خمیدگی پاها شوند که اغلب خود به خود با افزایش سن بهبود می یابد. در برخی موارد، ناهنجاری های دیگری ممکن است در مبتلایان مانند بزرگی غیر طبیعی سر (ماکروسفالی)، پیشانی نسبتاً برجسته، رشد محدود و محدودیت در توانایی چرخش آرنج ها و سایر یافته های فیزیکی وجود داشته باشد. علاوه بر این در حدود 10 درصد موارد، عقب ماندگی ذهنی خفیف ممکن است وجود داشته باشد. در برخی موارد، هیپوکندروپلازی به طور تصادفی و به دلایل ناشناخته (به صورت اسپورادیک) بدون سابقه فامیلی آشکار رخ می دهد؛ در موارد دیگر این اختلال خانوادگی با توارث اتوزومال غالب است. همانطور که در بالا ذکر شد هیپوکندروپلازی و آکندروپلازی ممکن است ناشی از جهش های مختلف یک ژن مشخص یعنی FGFR3 باشند.
درمان آکندروپلاژی
مهم ترین نکته این است که هیچ راهکار قطعی برای درمان آکندروپلاژی وجود ندارد با این حال توصیه هایی برای مدیریت علائم کودکان مبتلا به آکندروپلازی توسط کمیته ژنتیک آکادمی اطفال آمریکا ارائه شده که جهت تکمیل دستورالعمل های قبلی برای کودکان با قد متوسط طراحی شده است. توصیه ها برای کنترل علائم آکندروپلازی عبارت هستند از:
- هیدروسفالی: در صورت بروز علائمی همچون افزایش فشار داخل جمجمه (تسریع رشد سر، برآمدگی فونتانل، تغییرات بینایی، سردرد)، ارجاع به جراح مغز و اعصاب ضروری است. توموگرافی کامپیوتری (CT) یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) مغز در دوران نوزادی ممکن است برای تعیین وجود هیدروسفالی انجام شود.
- آپنه انسدادی خواب: آپنه انسدادی خواب از دیگر علائم شایع در مبتلایان است که می تواند با کاهش وزن، جراحی برای برداشتن لوزه ها و آدنوئیدها (آدنوتونسیلکتومی)، فشار مثبت راه هوایی و به ندرت جراحی برای ایجاد سوراخ در گردن (تراکئوستومی) درمان شود.
- اختلال عملکرد گوش میانی: قرار دادن لوله هایی در گوش می تواند تا سن هفت یا هشت سالگی برای مدیریت عفونت های مکرر گوش میانی و جلوگیری از کاهش شنوایی احتمالی مورد نیاز باشد.
- کوتاهی قد: پژوهش های علمی نشان دادند که استفاده از هورمون رشد در مبتلایان موجب تسریع اولیه در رشد می شود اما با گذشت زمان اثر آن کاهشی و ماندگاری اش کم خواهد شد.
- چاقی: اقدامات لازم برای جلوگیری از چاقی باید از اوایل کودکی شروع شود. برنامه های استاندارد وزن به قد مخصوص آکندروپلازی باید برای نظارت بر پیشرفت استفاده شود.
- بدشکلی واروس: خم شدن چشمگیر پاها (ناهنجاری واروس) نیاز به ارجاع به ارتوپد دارد.
- ناهنجاری های ستون فقرات: اقدامات پیشگیرانه از جمله ممنوعیت نشستن بدون پشتوانه در 12 تا 18 ماه اول زندگی، خطر ایجاد انحنای ثابت رو به عقب در میانه ستون فقرات (کیفوز) را کاهش می دهد. در صورت عدم موفقیت در انجام اقدامات پیشگیرانه بسته به درجه شدت چنین بدشکلی، بریس یا جراحی ممکن است ضروری باشد.
- تنگی نخاع: در صورت بروز علائم تنگی نخاع، ارجاع فوری جراحی بهترین راهکار است.
- ایمن سازی: همه واکسیناسیون های روتین برای مبتلایان بدون ضرر و البته ضروری هستند.
- نیازهای تطبیقی: تغییرات محیطی در خانه و مدرسه می تواند برای تطبیق کودک با فضای زندگی و درسش (با توجه به کوتاهی قد) ضروری باشد.
- اجتماعی شدن: بیماران مبتلا به آکندروپلازی ممکن است در جامعه پذیری و سازگاری در مدرسه با مشکلاتی مواجه شوند. گروه های حمایتی می توانند از طریق حمایت همسالان، ارائه الگوهای شخصی و برنامه های آگاهی اجتماعی به خانواده ها در این مسائل کمک کنند.
- بهبود رشد: در سال 2021 داروی Voxzogo (vosoritide) برای کودکان پنج سال و بالاتر مبتلا به آکندروپلازی و اپی فیزهای باز (صفحات رشد) تأیید شد که امکان رشد را فراهم می کند.
- هیپوتونی: ممکن است برای ارزیابی بیشتر ضعف شدید عضلانی (هیپوتونی) یا علائم فشرده شدگی نخاع، تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) یا سی تی اسکن مورد نیاز باشد.
تحت نظر ماندن نوزادان مبتلا به آکندروپلازی
به منظور بهبود فرایند درمان آکندروپلاژِی ، نوزادان باید در دو سال اول زندگی به دقت تحت نظر باشند و سپس هر یک تا دو سال یکبار پیگیری شوند تا از نظر عوارض مورد ارزیابی قرار گیرند. در ارائه مراقبت از کودکان مبتلا به آکندروپلازی، پزشکان به طور دوره ای عکسبرداری با اشعه ایکس برای نظارت بر وضعیت ستون فقرات و اندام های تحتانی انجام می دهند. اسکن MRI از مغز و ستون فقرات به پزشکان کمک می کند تا ایجاد تنگی نخاعی را تشخیص دهند و سی تی اسکن گاهی برای تجسم مهره های ستون فقرات تجویز می شود.
چگونه می توانم خطر داشتن فرزند مبتلا به آکندروپلازی را کاهش دهم؟
از آنجایی که آکندروپلازی یک بیماری ژنتیکی نادر است که اغلب نتیجه یک جهش ژنی جدید است، هیچ راهی برای جلوگیری از این اختلال تصادفی وجود ندارد. اگر یکی از والدین مبتلا به آکندروپلازی باشد، شانس انتقال آن می تواند به طور قابل توجهی از طریق انجام آزمایش ژنتیکی قبل از لانه گزینی کاهش یابد. این کار موجب جلوگیری از نیاز به درمان آکندروپلاژی می شود.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک
