عملکرد ژن درمانی در هموفیلی چگونه است؟
هموفیلی (hemophilia) یک اختلال ژنتیکی مرتبط با لخته شدن خون است که طی آن بدن بیماران فاکتورهایی که اجازه لخته شدن خون را می دهند را به اندازه کافی تولید نمی کنند؛ طبیعی است که بدن بدون وجود این فاکتورها نتواند خونریزی را در هنگام زخمی شدن متوقف کند. بیماران مبتلا به اشکال شدیدتر این بیماری ممکن است خونریزی خود به خودی را در اطراف مفاصل تجربه کنند. ژن درمانی در هموفیلی راهکار درمانی جدیدی است و به گونه ای طراحی شده که می تواند فاکتورهای انعقادی طبیعی را به بدن وارد کند و باعث تولید مجدد آن ها شود. در واقع بیان فاکتورهای انعقادی که به مدت طولانی خاموش شده یا کاهش یافته اند را ممکن می کند.
هموفیلی A و B چیست و در اثر جهش در چه ژنی رخ می دهد؟
هموفیلی A و B یک اختلال خونریزی دهنده ژنتیکی هستند که در اثر جهش در ژن F8 و F9 ایجاد می شوند که منجر به کاهش سطح پروتئینی به نام فاکتور هشت (هموفیلی آ) و فاکتور ده (در هموفیلی ب) می شود؛ وجود فاکتور VIII (هشت) و IX (ده) برای لخته شدن خون ضروری است. هموفیلی A و B شدید می تواند باعث خونریزی طولانی مدت یا خود به خود، به ویژه در عضلات و مفاصل یا اندام های داخلی شود و جان فرد مبتلا را به خطر بیندازد. استاندارد کنونی مراقبت از هموفیلی A و B، کنترل یا جلوگیری از خونریزی از طریق جایگزین کردن فاکتور هشت و ده است؛ این جایگزینی از طریق تزریق (یا انفوزیون) داخل وریدی (IV) به طور منظم صورت می گیرد. کمیاب و گران بودن این داروی ضروری، متخصصین را بر آن داشت تا با یافتن یک راهکار درمانی مانند ژن درمانی در هموفیلی ، بیماران و خانواده آن ها را از زحمت یافتن دارو و صرف هزینه های هنگفت نجات دهند. ژن درمانی برای هموفیلی در حال حاضر یک روش درمانی تجربی است که از ژن ها یا مواد ژنتیکی برای درمان یا پیشگیری از این بیماری استفاده می کند. آزمایشات بالینی انسانی برای بررسی موفقیت ژن درمانی هموفیلی در حال انجام است.
نحوه عملکرد ژن درمانی در هموفیلی
در آزمایشگاه، یک ژن F8 یا F9 سالم در یک ویروس مرتبط با آدنو (AAV) که قدرت بیماری زایی ندارد قرار می گیرد تا سلول های کبد را هدف قرار دهد. این ویروس حامل ژن که به عنوان یک وسیله نقلیه یا ناقل عمل می کند، با یک انفوزیون داخل وریدی وارد بدن بیمار می شود؛ به طور علمی نام این ناقل را “وکتور” می گویند. وکتور با کپی عملکرد طبیعی ژن F8 و F9 به کبد می رود و وارد سلول های کبد می شود و بدن را قادر می سازد تا فاکتور 8 و فاکتور 10 بسازد. به این ترتیب افراد از تزریق داروی کلاسیک خود بی نیاز خواهند شد.
چرا از ویروس ها برای انتقال ژن سالم هموفیلی استفاده می شود؟
DNA را نمی توان به صورت خوراکی به بدن وارد کرد! زمانی که به صورت داخل وریدی به بدن تحویل داده شود باید محافظت زیادی صورت بگیرد در غیر این صورت، DNA (که اطلاعات ساخت فاکتورهای 10 و 8 را در خود دارد) در جریان خون از بین می رود و تلاش ها بی نتیجه خواهند ماند. برای اینکه از شر این خطرات و احتمالات در امان بمانیم باید از انتقال دهنده های امنی استفاده کنیم که این خطرات را رفع می کنند. ویروس ها طی صدها میلیون سال تکامل یافته اند تا ژن های خود را به سلول های ما منتقل کنند. آن ها بسیار کارآمد هستند، به همین دلیل است که بسیاری از ویروس ها باعث ایجاد عفونت های زیادی در ما می شوند. دانشمندان با در نظر داشتن قدرت های خارق العاده آن ها، بیماری زایی چندین ویروس را مهار کرده و ژن های آن ها را برای جایگزین کردن ژن های فاکتور VIII یا فاکتور IX حذف کرده اند. در بین هزاران ویروس موجود، یک ویروس ویژه که ویروس مرتبط با آدنو (AAV) نامیده می شود، ثابت کرده است که در رساندن ژن های جدید به حیوانات و انسان ها بسیار مؤثر است. بنابراین دانشمندان برای ژن درمانی در هموفیلی از این ویروس استفاده می نمایند.
نتایج برای افراد مبتلا به هموفیلی چه خواهد بود؟
آزمایش های بالینی اولیه برای ژن درمانی در هموفیلی موفقیت آمیز نبودند، اما بسیاری از مشکلات فنی را که باید برطرف می شد توسط دانشمندان برطرف شده است. آزمایشات بالینی جدیدتر نشان می دهند که وارد کردن AAV-Factor IX به بدن موجب افزایش سطح فاکتور IX تا حدود 30 درصد در افراد مبتلا به هموفیلی B برای حداقل یک سال شده است. به همین ترتیب، یک شرکت بیوتکنولوژی از AAV-factor VIII برای تولید فاکتور 8 با هدف 100 درصدی استفاده کرده و انتظار دارد که سطوح این فاکتور در گردش خون برای حداقل یک سال به میزان طبیعی و کافی در بدن مبتلایان به هموفیلی A باشد.
کلام آخر
در سراسر جهان تعداد زیادی مطالعات ژن درمانی در هموفیلی در مراحل مختلف توسعه وجود دارد و هر مطالعه، اندازه گیری های موفق منحصر به خود را داشته است. دو پژوهش ژن درمانی برای هموفیلی وجود دارد که نتایج کار خود را در ماه دسامبر منتشر کردند و برخی از پیشرفت های خود را در آن ذکر نموده اند. یکی از این کارآزمایی ها در بریتانیا است که در مورد هموفیلی A تحقیق کرده و دیگری در ایالات متحده آمریکا، کانادا و استرالیاست که هموفیلی B را مطالعه می کند. هر دوی این مطالعات توانستند نشان دهند که: با ژن درمانی در اکثر افراد مبتلا، سطوح فاکتورهای 8 و 10 را می توان افزایش داد و علائم آن ها را در محدوده هموفیلی خفیف یا متوسط برای حداقل یک سال حفظ کرد.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک
