آکندروپلازی یا آکندروپلاژی یک اختلال رشد استخوان است که در اثر جهش ژنتیکی منجر به کوتاه شدن استخوان ها در بازوها و پاها می شود. آکندروپلاژی شایع ترین شکل کوتاهی قد یا کوتولگی ژنتیکی است؛ بزرگسالان مبتلا قدی کمتر از 150 سانتی متر خواهند داشت. تقریباً همه کودکان مبتلا به آکندروپلاژیا پس از تشخیص می توانند زندگی کامل و سالمی داشته باشند. این اختلال ژنتیکی در اثر تغییر (جهش یا موتاسیون) در ژن گیرنده فاکتور رشد فیبروبلاست 3 (FGFR3) ایجاد می شود. با این مقاله از سیتوژنوم همراه باشید تا اطلاعات بیشتری در مورد کوتولگی ژنتیکی کسب نمایید.
آکندروپلاژی چیست؟
آکندروپلازی (Achondroplasia) همانطور که گفته شد نوعی کوتولگی است و در آن اندام هایی مانند بازوها، ساعد و ران های پا کوتاه هستند. کلمه اکندروپلاژی در لغت به معنای “عدم تشکیل غضروف” است. غضروف یک بافت سخت اما انعطاف پذیر می باشد که بخش زیادی از اسکلت را در مراحل اولیه رشد تشکیل می دهد. با این حال در آکندروپلاژی مشکل در تشکیل و ساخت غضروف نیست، بلکه در تبدیل آن به استخوان است (فرآیندی که استخوان سازی نامیده می شود)، به ویژه در استخوان های بلند بازوها و پاها. آکندروپلازیا شبیه یک اختلال اسکلتی دیگر به نام هیپو کندروپلازی (hypochondroplasia) است، اما علائم ناشی از آکندروپلازیا شدیدتر است. همه افراد مبتلا به آکندروپلاژیا قد کوتاهی دارند بطوریکه میانگین قد یک مرد بالغ مبتلا 131 سانتی متر و میانگین قد برای زنان بالغ 124 سانتی متر می باشد. ویژگی های مشخصه اکندروپلازیا عبارت اند از: تنه با اندازه متوسط، دست ها و پاهای کوتاه همراه با بازوها و ران های کوتاه، دامنه حرکتی محدود در آرنج ها و بزرگ شدن سر (ماکروسفالی) با پیشانی برجسته. انگشتان معمولاً کوتاه هستند و انگشت حلقه و انگشت میانی ممکن است از هم جدا نشده باشند و ظاهری سه شاخه به دست بدهند.
علت ابتلا به آکندروپلازی چیست؟
جهش در ژن FGFR3 باعث آکندروپلازی می شود؛ این ژن دستورالعمل هایی را برای ساخت پروتئینی ارائه می دهد که در رشد و نگهداری استخوان و بافت مغز نقش دارد. دو جهش خاص در ژن FGFR3 تقریباً مسئول تمام موارد آکندروپلازیا هستند. محققان بر این باورند که این جهش ها باعث می شوند پروتئین FGFR3 بیش از حد فعال باشد و این افزایش فعالیت در رشد اسکلتی اختلال ایجاد می کند و منجر به اختلال در رشد استخوان می شود. اکثر افرادی که آکندروپلاژیا دارند والدینی با جثه متوسط دارند. در این شرایط، جهش ژن FGFR3 در تخمک یا سلول اسپرم یکی از والدین قبل از لقاح رخ می دهد. سایر افراد مبتلا این بیماری را از والدینی که آکندروپلازیا دارند به ارث می برند.
علائم آکندروپلازی چیست؟
این اختلال ژنتیکی نادر با ویژگی های متمایز مشخص می شود که بسته به سن فرد به سه دسته جنینی، نوزادی و بزرگسالی تقسیم می گردد:
الف) علائم دوران جنینی
تشخیص آکندروپلازی در دوران بارداری و جنینی با کمک سونوگرافی آنومالی از 3 ماهه دوم به بعد امکان پذیر است. طی سونوگرافی خواهیم دید که تقریباً تمام استخوان های اسکلت تحت تأثیر قرار گرفته اند و از این رو تمام قسمت های بدن تغییرات استخوانی با تغییرات بافت نرم ثانویه دارند. علائمی که ممکن است به نفع کوتولگی ارثی باشند و در سونوگرافی ذکر می شوند به شرح زیر هستند:
- اندازه گیری طول استخوان ران کوتاه: اغلب بسیار کمتر از صدک 5
- سه شاخه به نظر رسیدن دست: انگشتان 2، 3 و 4 از نظر طول مشابه هستند.
- پیشانی بیرون زده
- طاق جمجمه نسبتاً بزرگ با پایه جمجمه کوچک
- هیدروسفالی
- افزایش زاویه بین ساکروم و ستون فقرات کمری
ب) علائم دوران نوزادی
- نوزادانی که با آکندروپلازی متولد می شوند معمولاً جمجمه ای «گنبدی مانند» (طاق دار) و پیشانی بسیار پهن دارند.
- در نسبت کمی از نوزادان مبتلا تجمع بیش از حد مایع در اطراف مغز (هیدروسفالی) وجود دارد.
- تون عضلانی پایین (هیپوتونی) در دوران شیرخوارگی نمونه ای از آکندروپلازی است. به دلیل هیپوتونی، ممکن است تاخیر در راه رفتن و سایر مهارت های حرکتی وجود داشته باشد.
- گاهی ممکن است دستیابی به نقاط عطف حرکتی-رشدی به تعویق بیفتد.
- فشرده شدن طناب نخاعی و یا انسداد مسیر هوایی فوقانی خطر مرگ در دوران نوزادی را افزایش می دهد.
پ) علائم دوران کودکی و بزرگسالی:
- 20 تا 50 درصد از کودکانی که با این عارضه متولد می شوند، دچار اختلالات عصبی می شوند.
- قد کوتاه (معمولا زیر 150 سانتی متر)
- یک سر غیرمعمول و بزرگ (ماکروسفالی)
- پیشانی برجسته (بوسینگ پیشانی)
- پل بینی صاف (depressed)
- دست ها و پاهای کوتاه
- شکم و باسن برجسته (به دلیل انحنای ستون فقرات به سمت داخل)
- دست های کوتاه با انگشتانی که در حین کشیدگی حالت سه شاخه یا trident به خود می گیرند.
- افراد مبتلا به آکندروپلازی معمولاً مشکلات تنفسی دارند که طی آن تنفس برای مدت کوتاهی متوقف یا کند می شود (آپنه)
- چاقی و اضافه وزن
- عفونت های مکرر گوش
- بزرگسالان مبتلا به آکندروپلازیا ممکن است یک قوس شدید و دائمی در قسمت پایین کمر (لوردوز) داشته باشند.
- برخی از افراد مبتلا نیز دچار انحنای غیرطبیعی از جلو به پشت ستون فقرات (کیفوز) و کمردرد می شوند
- مشکلات مربوط به کمر می تواند باعث کمردرد شود که منجر به مشکل در راه رفتن می گردد.
- یک عارضه بالقوه جدی این اختلال، تنگی نخاع است که به معنای باریک شدن کانال نخاعی می باشد و می تواند قسمت بالایی نخاع را فشرده کند. تنگی این کانال با درد، سوزن سوزن شدن و ضعف در پاها همراه است که می تواند باعث مشکل در راه رفتن شود.
- یکی دیگر از عوارض نادر اما جدی آن، هیدروسفالی است که به معنی تجمع مایع در مغز کودکان مبتلا می باشد و می تواند منجر به افزایش اندازه سر و ناهنجاری های مغزی شود.
هوش مبتلایان به آکندروپلازی چگونه است؟
برخی از افراد می خواهند بدانند که هوش مبتلایان به آکندروپلازی چگونه است و آیا این بیماری موجب عقب ماندگی ذهنیشان می گردد؟ خوشبختانه باید بگوییم که این اختلال هیچ تاثیری بر هوش کودکان نمی گذارد بنابراین افراد مبتلا به آکندروپلازیا عموما دارای هوش طبیعی هستند.
توارث آکندروپلازی چگونه است؟
این بیماری شایع ترین ناهنجاری رشد استخوان (دیسپلازی اسکلتی) است که تقریباً از هر 20000 تا 30000 تولد زنده، 1 نفر را درگیر می کند. درست است که آکندروپلازی یک بیماری ژنتیکی ارث پذیر است اما چرا برخی از افراد مبتلا هیچ والدین یا فامیل بیمار ندارند؟ تقریبا در 80 درصد مبتلایان، این بیماری در نتیجه یک جهش ژنتیکی خود به خودی و یک دفعه‌ای رخ می دهد و فقط در 20 درصد موارد باقی مانده از والدین مبتلا به ارث می رسد. بنابراین اکثر بیماران، هیچ سابقه خانوادگی آشکاری از این بیماری ندارند و به قولی، ناگهانی این بیماری در خانواده شان بروز کرده است. افزایش سن پدر (advanced paternal age) ممکن است یکی از عوامل موثر در بروز موارد آکندروپلاژی پراکنده یا اسپورادیک باشد. حال اگر افراد مبتلا قصد بچه دار شدن داشته باشند باید بدانند که آکندروپلاژیا از الگوی توارث اتوزومال غالب (autosomal dominant) پیروی می کنند. اختلالات ژنتیکی غالب زمانی اتفاق می افتند که تنها یک نسخه از یک ژن غیرطبیعی برای ایجاد یک اختلال خاص در ژنوم فرد وجود داشته باشد. این ژن غیر طبیعی می تواند از هر یک از والدین به ارث برسد یا می تواند نتیجه یک ژن تازه جهش یافته در فرد مبتلا باشد. خطر انتقال ژن غیر طبیعی از والدین مبتلا به فرزند برای هر بارداری (فارغ از جنسیت جنین) 50 درصد است. در واقع این خطر به جنسیت ربط ندارد و دختران و پسران به یک اندازه در معرض خطر هستند.
نویسنده و مترجم: دکتر سارا فرخی مشاور ژنتیک
